ღვთისმსახურება ყოველთვის ეკლესიის სარწმუნოების, ცნობიერების და ცხოვრების ჭეშმარიტი გამომხატველი იყო. როგორც ლოცულობს ადამიანი ისე ცხოვრობს და პირიქით, ლოცვა გავლენას ახდენს ცხოვრების წესზე და გარდაქმნის კიდეც მას.
ერთ-ერთ მაგალითს მოგიყვანთ – არც ისე დიდი ხნის წინ ერთი ადამიანი ჩრდილოეთ შავიზღვისპირეთში, ქერჩში, წმინდა იოანე წინამორბედის სახელობის ბიზანტიურ ტაძარში ლიტურგიაზე მოხვდა და ასე აღწერა ყველაფერი: ”გუნდი საკმაოდ ყალბად ”ოპერას” გალობს. დაუსრულებელი კვერექსები და ასამაღლებლები მსახურებას მოწყენილობას ჰმატებს. მეტსაც ვიტყვი, მსახურების უმთავრესი მომენტები (გარდასახვა, ევქარისტიული კანონის ლოცვები) არ ჩანს და არ ისმის, ხოლო მეორე ხარისხოვნები კი გაწელილია (იმისთვის, რომ მღვდელმა საუდუმლო ლოცვების კითხვა მოასწროს). არ არის მლოცველთა შორის თბილი ერთობისა და მსახურებაში ერთიანად ჩართულობის განცდა. მსახურების მონაწილეები დაფანტულები არიან: მღვდელი თავისთვის ლოცულობს საკურთხეველში, რომელიც ხალხისგან კანკელითაა დაფარული, ამ დროს მგალობელთა გუნდი ვოკალში ვარჯიშობს, ხოლო მრევლი უმეტესად თავიანთი პირადი ლოცვებით არიან დაკავებულნი. თუ ტაძარში ლოცვითი განწყობითა და კრძალვით შეხვედი, იქედან დაღლილი და იმედგაცრუებული გამოდიხარ. ასეა მთელ რუსეთში…”
რა თქმა უნდა, არსებობენ ისეთი ადამიანებიც, რომლებიც ღრმა ლოცვითი ცხოვრებით ცხოვრობენ, ღვთის შიში და სიწმინდისადმი კრძალვა მოიპოვეს, რომლებმაც თითქოს ჩაყვინთეს თავიანთი გულის სიღრმეში და იქ ღვთის წინაშე წარსდგნენ და ამიტომაც, მსახურების გარეგნული მხარე ხელს არ უშლით. თუმცა, ასეთები, სამწუხაროდ ძალზედ ცოტანი არიან.
იმის ნაცვლად, რომ ადამიანს მთელი ეკლესიის ერთობლივი ლოცვით რწმენა აღენთოს, მას საკმაოდ დიდი ძალისხმევა სჭირდება, რომ ეს მცირე ლოცვითი განწყობაც არ დაკარგოს, რაც აქვს. მერე გვიკვირს, რომ ეკლესიას ერთობა აკლია როდესაც ერთად არ ვლოცულობთ? და როდესაც ადამიანი ტაძრიდან ისეთივე ”მარტოსული მლოცველი” გამოდის, როგორიც შევიდა? თუ ერთად არ ვეზიარებით და ყველა ზიარების საკუთარი რიტმით ცხოვრობს, იმის მიხედვით წაიკითხა თუ არა ყველა კანონი, თქვა თუ არა აღსარება და იმარხულა, თუ არა? როგორ დაიბადება სამრევლო ერთობა?
სწორედ ისაა ჩვენი ღვთისამსახურებისადმი გაუცხოების მიზეზი, რომ შენ მაყურებელი ხარ და არა თანამონაწილე. სინამდვილეში, იქნები თუ არა ტაძარში, ამით არაფერი შეიცვლება. მსახურება მაინც აღესრულება. აი თუ მღვდელი არ მივიდა, მაშინ, რა თქმა უნდა, მსახურება არ ჩატარდება. ჩვენთან ასე ამბობენ ხოლმე: ”დღეს მამა ესა და ეს მსახურობს”, რაც საღვთისმეტყველო თვალსაზრისით გაუგებრობაა, რადგან ლიტურგიის აღსრულება(რაც ბერძნულად საერთო საქმეს ნიშნავს) ერთ ადამიანს არ შეუძლია. ევქარისტიის აღსრულება მხოლოდ ერთ ადამიანს არ შეუძლია, რადგან ეს ხომ იმ ერთობის კულმინაციაა, რასაც ქრისტეს სხეული ეწოდება და რაც არის ეკლესიის ჭეშმარიტი არსი. ეს ერთობა, უმეტესად საღვთისმეტყველო წიგნებსა და პავლე მოციქულის ეპისტოლეებში უფრო გვხვდება, ვიდრე რეალურ ცხოვრებაში.
ვაზუსტებ, რომ აქ არ ვსაუბრობ მსახურების მისტიკურ და სულიერ მხარეზე. უეჭველია, რომ ღმერთი თავისი მადლით ყველა მსახურებაზე მყოფობს და რომ ყველა ევქარისტია, მიუხედავად ყველაფრისა, მაინც აერთიანებს სულიერად მთელ ეკლესიას. მაგრამ ჩვენი მხრიდან რისი გაკეთება შეგვიძლია, რომ ეს ერთობა რეალიზდეს ჩვენთვის და ყველასთვის?
რასაკვირველია, ასეთი ერთობა ზემოდან არ შენდება და არ შეიძლება, რომ საორგანიზაციო ძალისხმევების, გარეგნული ღონისძიებების, ჯგუფებისა და სამრევლოების შექმნის, მისიონერული პროექტებისა და მომლოცველობითი გასვლების ნაყოფი იყოს. ეს ყველაფერი შიგნიდან, ორგანულად და პირველ რიგში ერთობლივი ლოცვით უნდა აღიზარდოს. როგორც უფალი ამბობს: ”სადაცა იყვნენ ორნი გინა სამნი შეკრებულ სახელისა ჩემისათჳს, მუნ ვარ მე შორის მათსა”. ეს გულისხმობს, შეკრებილ მლოცველებს შორის ახლო და ღრმა ქრისტესმიერ ურთიერთობებს. როგორ ვაქციოთ ჩვენი ღვთისმსახურება ღმერთთან და მოყვასთან ცოცხალ და პიროვნულ ურთიერთობად? როგორ განვიცადოთ მსახურებაში მონაწილეობით, რომ ქრისტეს სხეულის ნაწილები ვართ და მის ირგვლივ ვართ შეკრებილნი?
როდესაც რომელიმე თანამედროვე საეკლესიო პრობლემაზე ვმსჯელობთ, აუცილებელია, რომ ეკლესიის საწყის, სამოციქულო ეპოქას მივმართოთ. სულთმოფენობა, დიდი აფეთქების მსგავსად, ქრისტიანული სამყაროს წარმოქმნისა და განვითარების საწყისი წერტილია, რომელიც თავის თავში შემდგომი ტენდენციების მარცვალს შეიცავს. სწორედ იქედანაა ჩვენი აწ უკვე კარგად დავიწყებული ფესვები, რომელიც ეკლესიის ”გენეტიკურ მეხსიერებასა” და მის გარდამოცემაში ინახება. ვფიქრობ, რომ ერთის მხრივ, სამოციქულო ეპოქა და მეორეს მხრივ, ჩვენი ეპოქის წმინდანები, პირველ რიგში, ცათა სასუფევლისაკენ მიმავალ კომპასს, ჩვენი რწმენის, სიყვარულისა და ლოცვის ხარისხის შეფასების კრიტერიუმსა და ბოლოს, დღევანდელი საეკლესიო ცხოვრების რთულ რეალობაში ”სულთა გარჩევის” წყაროს წარმოადგენენ. დღევანდელი მდგომარეობა ადრეული ეკლესიის ცხოვრებას გვაგონებს. ფაქტობრივად, ჩვენ არსით წარმართულ სამყაროში გვიწევს ცხოვრება, სადაც უმრავლესობითვის ქრისტიანობა პირადი არჩევანია და არა მშობლებისგან მიღებული მემკვიდრეობა.
პირველი ევქარისტია ადამიანთა საკმაოდ ვიწრო წრეში აღსრულდა, რომლის ყველა მონაწილე ერთმანეთისთვის ძმას წარმოადგენდა, ამ სიტყვის არა საღვთისმეტყველო, არამედ ყველაზე რეალური და კონკრეტული მნიშვნელობით. ისინი ქრისტეს უახლოესი მოწაფეები იყვნენ. მათ ძალიან კარგად იცოდნენ ერთმანეთის სისუსტეები, ნაკლოვანებები და ამავდროულად მადლის ძალა, რომელიც უძლურებაში ვლინდება. თავისი ვნებისა და სიკვდილის წინ, უფალმა გამოსამშვიდობებელი სერობა მოაწყო და პურისა და ღვინის სახით საკუთარი თავი დაგვიტოვა. მან თქვა: ”ამით ცნან ყოველთა, ვითარმედ ჩემნი მოწაფენი ხართ, უკუეთუ იყურებოდით ურთიერთას”. სიყვარული კი ყოველთვის პიროვნულ ურთიერთობას გულისხმობს. შედეგად, როდესაც ქრისტიანები კატაკომბებსა და მოწამეების საფლავებზე მსახურობდნენ და ევქარისტიის ნებისმიერი მონაწილე შესაძლოა შემდეგი მოწამე გამხდარიყო, შეიძლება ყველას ყველასთან არ ჰქონდა პიროვნული ურთიერთობა, მაგრამ თითოეულმა მათგანმა იცოდა, რომ მის წინაშე ქრისტესმიერი ძმა და დედამიწაზე მისთვის ყველაზე ახლობელი ადამიანი იდგა.
ქრისტიანობის ლეგალიზაციასთან ერთად, ამ ერთი სხეულიდან იმ ადამიანების ჩამოშორების პროცესი დაიწყო, რომლებიც მზად იყვნენ, რომ სიკვდილამდე სარწმუნოების ერთგულნი ყოფილიყვნენ. რწმენის ტემპერატურა მკვეთრად დაეცა და მცირე ადგილობრივი საეკლესიო ერთობები იმ ადამიანების ბრბოდ იქცა, რომლებიც სხვადასხვა მოტივებით ინათლებოდნენ. ეს ქრისტიანებისთვის დიდი პრობლემის დასაწყისი იყო და ეს პრობლემა ყოველთვის მაშინ დგას ჩვენს წინაშე, როდესაც ეკლესია არ იდევნება. და პირიქით, სადაც იდევნება, ეკლესია რიცხვობრივად მცირდება, მაგრამ ისეთ მტკიცე ერთობად იქცევა, სადაც სულთმოფენობის მადლი მკვიდრდება.
ჩვენ არ შეგვიძლია ამ პირობების ხელოვნურად წარმოქმნა, მაგრამ შეგვიძლია ვისწავლოთ მათგან, ვისაც ისინი აქვთ. რუსი აღმსარებლებისა და ახალმოწამეების საიდუმლო ღვთისმსახურება, წარსული სინოდალური პერიოდის მსახურებებისგან განსხვავებით ბრწყინვალებას იყო მოკლებული. ისინი გაცილებით უფრო პირადი და ინტიმური იყო. თუნდაც იმიტომ, რომ პატარა ვიწრო ოთახში, მკაცრად კონსპირაციულად აღესრულებოდა. როდესაც ყველა მზად იყო, რომ სხვების კეთილდღეობისთვის საკუთარი სიცოცხლე დაეთმო. იცოდნენ, რომ თუ დააპატიმრებდნენ, უსასტიკესი წამებაც უნდა აეტანათ, რომ არავინ გაეცათ. ამან განაპირობა ის, რომ ღვთისმსახურება საკმაოდ შემოქმედებითად განიცდებოდა. ბარძიმის ნაცვლად პატარა არყის ჭიქა შეიძლება ჰქონოდათ და ღვინის ნაცვლად – კენკრის წვენი, ტრაპეზის ნაცვლად კი ოთახის სამუშაო მაგიდა. დეკანოზი გლებ კალედა 90-იანი წლების დასაწყისამდე ასე მსახურობდა თავის სახლში და ბოლოს, როდესაც უკვე ტაძარში ჩვეულებრივად გაგრძელდა მსახურება, კვეთისთვის ლახვრის ნაცვლად კვლავ ქირურგიულ სკალპელს იყენებდა. დიდ მარხვაში, სადაგ დღეს შეიძლება კლიროსზე გამოსულიყო და მგალობლებისთვის ეთქვა: ”რატომ არ იგალობეთ ეს საგალობელი? (ამ დროს ისეთ საგალობელზე ამბობდა, რომელიც იმ მომენტში ტიპიკონურად არ იგალობებოდა). სიამოვნებით მოვუსმენდი”. მამა გლები, რომელიც ღვთისმსახურებასთან დაკავშირებით საკმაოდ მკაცრი იყო, ამას იმიტომ კი არ აკეთებდა, რომ ტიპიკონს პატივს არ სცემდა, არამედ შემოქმედებითად უდგებოდა მას. იმ მომენტში, მის სულს ის კონკრეტული საგალობელი სწყუროდა და ისიც თავის ღმერთის მცნობელ გულის ძახილს უსმენდა. არქიმანდრიტი სერაფიმე ბატიუკოვი კი ზოგჯერ შუა მსახურებისას თავისი რომელიმე სულიერი შვილისთვის ცრემლით ლოცვას იწყებდა, რადგანაც იმ დროს მისი სული ამის საჭიროებას გრძნობდა.
მოწამეებისა და აღმსარებლების ეს გამოცდილება უბრალოდ უნდა დავივიწყოთ, როგორც დევნის ეპოქისას ჩავლილი ეპიზოდი, თუ როგორმე უნდა გამოვიყენოთ? კადნიერად მივბაძოთ მათ თუ სიმდაბლით ვაღიაროთ, რომ ეს ჩვენთვის არაა და ტიპიკონის მითითებებს ზედმიწევნით მივყვეთ? ეწინააღდეგებიან თუ არა ერთმანეთს ლიტურგიგული მემკვიდრეობის ერთგულება და მსახურებისადმი შემოქმედებითი მიდგომა?
წმინდა იოანე კრონშტადტელი ეკლესიის ერთგული და ამავდროულად საკმაოდ თავისუფალი სასულიერო პირი იყო. მისი მსახურება ყველასგან განსხვავდებოდა. ის თავის ლოცვებსაც ადგენდა და ლიტურგიისას კითხულობდა, როდესაც ჩვენი ეკლესიის მკაცრი ტრადიციით, მხოლოდ კონდაკიდან უნდა ვლოცულობდეთ. ასევე, არქიმანდრიტი სოფრონ სახაროვი და დეკანოზი იოანე ჟურავსკი მთელი მსახურების განმავლობაში ღიას ტოვებდენენ აღსავლის კარებს მძაფრი წყურვილის ნიშნად, რომ ყველა ზიარებულიყო.
არქიმანდრიტი ტავრიონი (ბატოზსკი) ევქარისტიული კანონის წინ ყოველთვის სააღდგომო შესამოსლით იმოსებოდა, მრევლთან ერთად გალობდა და მათ ყველა ლიტურგიაზე ზიარებისკენ მოუწოდებდა, მაშინაც კი თუ ის ყოველდღე აღესრულებოდა.
უძველეს ეკლესიაში მსახურების ლოცვითი თავისუფლება საკმაოდ დიდი იყო.
საკმაოდ მშვენივრად და პოეტურად წერს მღვდელმოწამე ანატოლი ჟურაკოვსკი თავის შესანიშნავ წიგნში: ”ლიტურგიკული კანონი ახლა და ადრე”(1917). ადრეული ქრისტიანობის ქარიზმატული სტიქია სწორედ ლიტურგიკულ ფორმულებსა და ფორმებში კრისტალიზირდა. მშვენიერია და ღვთივსულიერი ეს ფორმები (ბასილი დიდის ანაფორა და მრავალი სხვა). მაგრამ ისინი თანდათანობით უფრო და უფრო გამყარდენენ. ოფიციალურ ეკლესიაში შემცირდა ეს წინასწარმეტყველური სული, რომელიც უდაბნოში, განდეგილების კელიებში დამკვიდრდა. ეს გასაგებიცაა, რადგანაც წინასწარმეტყველება შემოქმედებითი პროცესია, რომელიც თავის მხრივ არაკონტროლირებადი და არაპროგნოზირებადია, რაც ყოველთვის რისკის შემცველია. ეს საფრთხე ცრუ შემოქმედებითობაში ვლინდება, როდესაც ეს ყველაფერი არა სულიწმინდის მადლის, არამედ სხვა სულის – ხიბლის ნაყოფია. შეუძლებელია, რომ ეკლესიაში წინასწარმეტყველური მსახურება შეწყდეს, რადგან ამით გამოდის, რომ მასში (ეკლესიაში) შეწყდა სულიწმინდის მოქმედება (რომელიც იუსტინე მარტვილის შემოქმედებაში ”სული წინასწარმეტყველებისა” იწოდება). ის მკვიდრობს ისეთ ადამიანებში, როგორიცაა წმინდა იოანე კრონშტადტელი და მრავალი სხვა ზემოთ ჩამოთვლილი. ეს სული მათ შთააგონებდა, რომ ყველანაირი დაპირისპირების გარეშე განეახლებინათ ტრადიცია და წარსულის მემკვიდრეობის საშუალებით ახალ-ახალი შთაგონების წყაროები აღმოეჩინათ.
არა მხოლოდ წმინდანები არიან შემოქმედებითი ცხოვრებისთვის მოწოდებულნი. რუსეთის მართლმადიდებლურ ეკლესიაში ყველა ლიტურგიაზე, ევქარისტიული კანონის უმნიშვნელოვანეს წუთებში მღვდელი მესამე ჟამის ტროპარს კითხულობს: ”უფალო, რომელმან ყოვლადწმიდა სული შენი, ჟამსა მესამესა, მუციქულთა შენთა გარდამოუვლინე და განანათლე იგინი, მას სახიერო, ნუ მიმიღებ ჩემგან, არამედ განმიახლე მვედრებელსა შენსა”. რა თქმა უნდა, ეს ლოცვა (რომელიც სამწუხაროდ ხშირ შემთხვევაში არც გვესმის ხოლმე), ეხება ჩვენი გულის განახლებას, ვნებებისგან განკურნებას, პიროვნების სრულ ფერისცვალებას, რომ პავლე მოციქულის სიტყვებისამებრ ახალ ქმნილებად ვიქცეთ. მაგრამ სულიწმინდით განახლებული ადამიანები ისინი არიან, რომელიც ღმერთთან მოუკლებელ, ცოცხალ და დინამიურ ურთიერთობაში იმყოფებიან. ასეთმა ადამიანებმა იციან ლოცვა, ემსახურებიან ღმერთს და შემოქმედებითად ცხოვრობენ.
ჩვენ რომ მართლა ასეთები გავხდეთ, ჩვენი ღვთისმსახურებაც შეიცვლება. მასში დიდი ცეცხლი, ნათელი და ლოცვითი განცდის სიღრმეები იქნებოდა და არანაირ ფორმალიზმს არ ექნებოდა ადგილი. ზოგი იტყვის: ” აი შეხედე წმინდა მამებს, ისინი უკვე ეგეთები არიან, დაემსგავსე მათ და არანაირი რეფორმა არ იქნება საჭირო”. დიახ, მაგრამ ეგეთი რომ გავხდე, აუცილებლად ეკლესიის დახმარება, ცოცხალი მაგალითების ხილვა, ევქარისტიაში გაცნობიერებული მონაწილეობა და მასში ჩაღრმავება მჭირდება, რომ ცოდვისმიერი ძილისგან გამოვფხიზლდე და ჩემს გულში ცეცხლი აღენთოს. დიახ, ეკლესიაში არ უნდა იყოს არანაირი ზემოდან თავსმოხვეული რეფორმები. ეს რეფორმები ეკლესიის შინაგანი ცხოვრებით უნდა ჩამოყალიბდეს და სულიწმიდით იყოს შთაგონებული. აუცილებელია, რომ უფალს მოქმედების საშუალება მივცეთ. ამ სულიერი განახლების გარეშე ფორმასა და მის არსს შორის კონფლიქტი წარმოიშვება.
ფსიქოლოგიურად, თუკი ფორმა ზედმეტად ხისტი გახდა, მას აქვს ტენდენცია, რომ მთლიანად დაცარიელდეს არსისგან. ამ კონფლიქტის შედეგად ტრადიციული ეკლესიები ხშირად ფორმას ირჩევდნენ, ხოლო პროტესტანტიზმის ახალი მიმდინარეობები კი ყველანაირ ფორმას უარყოფდნენ. ერთსაც და მეორესაც თავისი ღირსებები და ნაკლოვანებები გააჩნია. როდესაც არ არსებობს ფორმა, ეს ეკლესიის მიერ შემონახული საუკუნოვანი გარდამოცემისგან მოწყვეტას ნიშნავს. რადგანაც მამებისგან შემორჩენილი ლოცვითი ფორმები ჭეშმარიტი მარგალიტები და ის საგანძურებია, რომელშიც ღვთის ხილვის გამოცდილებაა დაგროვილი და ასევე ის ჭეშმარიტი გამოცხადება, რომელიც ნამცნები გვაქვს, რომ დავიცვათ, შევიტკბოთ, ვიფიქროთ მასზე, გავნათლდეთ მის მიერ და ბოლოს – გვიყვარდეს ის. მაგალითად, როდესაც წმ. ბასილი დიდის ლიტურგიის ანაფორას კითხულობ, განცვიფრდები, თუ როგორ მოიცავს მთელი სამყაროსა და ჩვენი გამოხსნის ისტორიას, ღვთის ცნობის რამხელა გამოცდილებითაა განსმჭვალული. არქიმანდრიტი სოფრონ სახაროვი თვლიდა, რომ ეს ანაფორა ღვთისმეტყველების უმაღლესი მაგალითი და იმ ადამიანის სულიერი მდგომარეობის ნაყოფია, რომელსაც წინასწარმეტყველური შთაგონებით განეცხადება საღმრთო რეალობა. იქ, სადაც ეკლესიის ეს მემკვიდრეობა უარყოფილია, ჭეშმარიტი ლოცვისა და ღვთისმეტყველების კრიტერიუმებია დარღვეული და ამით ცდომილების სულისთვის იხსნება კარი.
ჩვენ, მართლმადიდებლები, არ უარვყოფთ ჩვენს მემკვიდრეობას, მაგრამ შეიძლება ითქვას, რომ ვფლანგავთ მას, რადგან იშვიათი გამონაკლისების გარდა, ერის ადამიანებს არ ესმით ევქარისტიული კანონის ცეცხლოვანი და საოცარი სიტყვები. ამ ყველაფრის ნაყოფი შემცვლელების, ანუ ისეთი სუროგატების გაჩენაა, როგორებიცაა: პარაკლისები, დაუჯდომლები, რომლებიც რა თქმა უნდა, კარგია, მაგრამ ცუდია, როდესაც ისინი ქრისტიანის ცხოვრებისა და ღვთისმსახურების ცენტრს იკავებენ. შემდეგ ჩნდება ის გრძელი, მრავალრიცხოვანი შესვლებითა და გამოსვლებით დატვირთული ”მღვდელმთავარმსახურება” (გონებამახვილად უწოდა თავის დროზე ამას მამა სერგი ჟელუდკოვმა), რომლის დროსაც გუნდი კი არ გალობს, არამედ გაჰყვირის: ”ის პოლლა ეტი დესპოტა”. თითქოს ასეთი მსახურებების ცენტრი ქრისტე კი არა, ვისი სახელითაც შევიკრიბეთ, არამედ ეპისკოპოსია.
მტკივნეულია ხოლმე ჩვენი ღვთისმსახურების ფორმალურობის ყურება – როდესაც ფორმა დომინირებს, სიცოცხლე კვდება.
ჩვენ, საბჭოთა ეპოქის მემკვიდრეები, კარგი იქნება თუ დავფიქრდებით ერთ საკითხზე: როგორ ლოცულობდა და ცხოვრობდა მთლიანობაში რუსეთის ეკლესია და როგორ გახდა შესაძლებელი რევოლუცია, წითელი ტერორი, ტაძრების ნგრევა, სასულიერო პირების დახვრეტა და 70 წლიანი საბჭოთა ტყვეობა, როდესაც ამდენი წმინდანი გვყავდა და ასე აყვავდა მოძღვრობის სკოლა მეცხრამეტე საუკუნეში?
რევოლუციამდელი ეკლესია თავად დაფიქრდა ამაზე და განგაშის ზარები ჩამოჰკრა. ბევრმა გააცნობიერა, რომ ღვთისმსახურებასა და ნებისმიერი ფენის რუსი ხალხის ცხოვრების წესს შორის დიდი უფსკრული წარმოიქმნა. ეკლესია და განათლებული საზოგადოება საერთოდ სხვადასხვა ენაზე ლაპარაკობდა. ამ ორივე მხარის ნათელი წარმომადგენლები კი წმ. იოანე კრონშტადტელი და ლევ ტოლსტოი გახლავთ, რომლებიც ერთმანეთთან საკმაოდ დაძაბულ პოლემიკაში იმყოფებოდნენ.
მეოცე საუკუნის დაწყებასთან ერთად, უფრო და უფრო ხმამაღლა გაისმა ხმები ღვთისმსახურების, კანონიკური წყობისა და საეკლესიო მმართველობის რეფორმების შესახებ. რეფორმების მსურველთა ძირითადი მიზანი ის იყო, რომ ღვთისმსახურება უფრო მეტად გასაგები და ადამიანის გულისა და გონებისკენ მიმართული გამხდარიყო. 1905 წელს კონსტანტინე პეტროვიჩ პაბედანოსცევმა, იმისათვის, რომ აღეკვეთა ამგვარი განწყობები გადაწყვიტა, რომ თითოეული ეპარქიის მღვდელმთავრისგან ამ პრობლემეთან დაკავშირებული გამოხმაურებები შემოეკრიბა. სინოდის ობერ-პროკურორი იმედოვნებდა, რომ იმას მოისმენდა, რაც სურდა. მაგრამ მისდა გასაოცად, უპირატეს მღვდელმთავართა უმეტესობამ რეფორმებს დაუჭირა მხარი. თუმცა, ეკლესიამ მათი იდეების რეალიზება ვერ მოასწრო, რადგან იმპერატორი ნიკოლოზ მეორე, რომელიც სახელმწიფოსა და ეკლესიის იმდროინდელი ურთიერთობების ინერციას მიჰყვებოდა, არ იძლეოდა ადგილობრივი კრების მოწვევის საბოლოო ნებართვას. შემდეგ უკვე, 1917 წელიც დადგა…
რუსულ მენტალიტეტს ახასიათებს ”ძველმოწესეობა”: მიჯაჭვულობა ასოზე, წესსზე და ა.შ 70 წლიანმა საბჭოთა ტყვეობამ რუსეთის ეკლესიის ლიტურგიკული ცნობიერება კიდევ ასი წლით უკან გადაისროლა. საბჭოთა ეპოქის იმ მრავალ მოწამლულ ნაყოფთა შორის, რომლებიც ასე ფესვგადგმულია ჩვენს ეკლესიაში, ერთ-ერთი რაიმეს განახლების აზრისა და შესაძლებლობების დისკრედიტაციაცაა. თავად ეს გაგება 1920- 30 წლების მოდერნიზმთან ასოცირდება.
რა თქმა უნდა, ეს იმ ღვთისმსახურებებს არ ეხება, სადაც ყველაფერი განცდით, კრძალვითა და არაფორმალურად იკითხება. როგორც ამას მამა ალექსი და სერგი მეჩოვები აკეთებდნენ. მათ ტაძარში დღემდე შემონახულია ეს ლოცვის სული. ჩვენ მამებთან ერთად დიდი ხანია რაც ერთ პრობლემას განვიხილავთ: საკმაოდ ნათელია, რომ მოხუცები და მრევლის უდიდესი უმრავლესობა, ვერ იგებენ საცისკრო კანონს. შეუძლებელია მისი გაგება თუ წიგნში არ ჩაიხედე, რადგანაც ტექსტი როგორც საღვთისმეტყველო, ისე გრამატიკული თვალსაზრისით საკმაოდ რთულია და მასში მრავლად გვხვდება რთული და კალკირებული ბერძნული ფორმები. ეს იმას ნიშნავს, რომ ვერ ლოცულობენ და მხოლოდ იმის მცდელობაა შესაძლებელი, რომ ამ კანონის პარალელურად პირადი ლოცვით დაკავდნენ. ასე გულწრფელად ურჩია წმ. თეოფანე დაყუდემულმა ერთ-ერთს: ”თუ არ გესმის რაც იკითხება, იესუს ლოცვით ილოცე”. ეს შესანიშნავი რჩევაა (საერთოდაც, მსახურებისას იესუს ლოცვა ძალიან კარგი და პატივსაცემი მონაზვნური პრაქტიკაა), მაგრამ ხშირად გაუგებარი კითხვა და გალობა ხელს გვიშლის ლოცვაში, განსაკუთრებით კი ისეთ ვაი-მლოცველს, როგორიც მე ვარ.
ჩვენს ღვთისმსახურებაში მრავალი საოცარი სიტყვაა. მაგრამ, როდესაც მეგაპოლისში ცხოვრობ, სადაც ქაოსი და ყოველგვარი ინფორმაციის სიმრავლეა, ზოგჯერ გინდება, რომ ტაძარში დამშვიდდე, დადუმდე და სულით, რაღაც ერთს ჩაუღრმავდე. ამ მხრივ, ძალიან მომწონს კანონის ადგილას ერთობლივი იესუს ლოცვის ჩანაცვლების პრაქტიკა, როგორც ეს ათონურ სკიტებში გვხვდება და როგორც ამას არქიმანდრიტი სოფრონ თავის მონასტერში (ესექსი) აკეთებდა.
ჩემი სამრევლოს მამები ასეთი პოზიციისკენ იხრებიან: ჩვენ ადამიანებს საღვთისმსახურო ატმოსფეროს ვუქმნით, რაც უფრო მნიშვნელოვანია, ვიდრე თითოეული სიტყვის გაგება, რადგანაც ლოცვა გულის საქმე უფროა ვიდრე ინტელექტის. ამ ყველაფერს ნაწილობრივ ვეთანხმები, მაგრამ მაინც არ მესმის: რა აზრი აქვს იმ ლოცვების კითხვას, რომელთა აზრიც არ გვესმის? ჩემი გემოვნებით, ძალიან კარგი პრაქტიკაა ის, რომელიც ლატვიაში მამა ვიქტორ მამონტოვთან და მოსკოვის კიდევ ერთ ტაძარში ვნახე: ისინი მრევლისთვის შუა ტაძარში ანალოღიას დგავდნენ, სადაც საღვთისმსახურო ტექსტი იდო, რომ მრევლს თვალი ედევნებინა და მსახურებაში ჩართულიყვნენ. შეიძლება მსურველების შეკრებების მოწყობა, სადაც განიმარტება ამ ტექსტების აზრი. ძალიან მნიშნელოვანია, რომ ადამიანები აქტიურად, არა მხოლოდ გულითა და გონებით, არამედ თვალებითაც და ბაგეებითაც ჩაერთონ ღვთისმსახურებაში.
ძალიან, ძალიან გვაკლია სიჩუმე ჩვენს მსახურებაში. ძალიან ბევრ და საკმაოდ კარგ სამრევლოებში განცდა გრჩება, რომ მღვდლები და დიაკვნები ჩქარობენ, რომ მსახურებაში პაუზა არ დაუშვან. რატომღაც თითქოს მსახურება შეუჩერებლად, მანქანასავით უნდა მიმდინარეობდეს და იმის დრო კი არ გვრჩება, რომ აღმოკითხულ სიტყვებს ჩავუღრმავდეთ. აი მაგალითად, რა მშვენივრად აკეთებს ჩემი ერთი ნაცნობი მღვდელი: ძღვენის გარდასახვის შემდეგ, ტრაპეზის წინ ერთი-ორი წუთი იდრეკს თავს. არც საცეცხლურის აჩქარებული ხმა ისმის, არაფერი, მხოლოდ ეს საიდუმლოებაა გამეფებული, რომელიც ცოტა ხნის წინ აღსრულდა.
ამ საერთო მდგომარეობიდან ჩემთვის ნაცნობი მღვდლები სხვადასხვანაირად ცდილობენ გამოსვლას, მაგრამ მათ ერთი საერთო აქვთ: ისინი ცდილობენ, რომ ღვთისმსახურება არაფორმალური და გულისშემძვრელი გახადონ. მამა ვიქტორ მამონტოვი ისე მსახურობდა, რომ დღემდე ლიტურგიაზე, ტაძრის შუაში განთავსებულ ანალოღიასთან შემოკრებილი მთელი მრევლი ერთად გალობს. ამ ყველაფრისგან დიდი სითბოსა და ერთობის განცდა იბადება. რა თქმა უნდა, მამა ვიქტორი საიდუმლო ლოცვებს ხმამაღლა კითხულობდა ისევე, როგორც მამა გენადი ფასტი, რომელიც ციმბირში მსახურობდა. ყველა ეს მღვდელი გარკვეული სახით იდევნებოდა.
ვფიქრობ კარგი იქნება, თუ პლურალიზმს რაღაც დოზით ჩვენთანაც დაუშვებენ. რა თქმა უნდა, არა როგორც ”რაც მინდა” იმის კეთების საშუალებას, არამედ ისეთი ღვთისმსახურების მუდმივ შემოქმედებით ძიებას, რომელიც ნამდვილად მლოცველთა გულიდან და გონებით აღევლინება, რომელიც ერთმანეთს, როგორც ერთ სხეულს ისე შეგვკრავდა. ჩვენ ყველაფერი გვაქვს: საგალობლები, საკითხავები, ტიპიკონები. მთავარია, რომ ამ ყველაფერს სიღრმისეულად ვეკიდებოდეთ, არ აღმოვიკითხოთ ეს სიტყვები ისე, რომ ეს არ იყოს ღვთისათვის ჩვენი ნამდვილი სათქმელი.
რა თქმა უნდა, ყოველი შემთხვევისათვის საჭიროა შემოწმება, რომ ლიტურგიკულმა შემოქმედებამ იქამდე არ მიგვიყვანოს, სადაც არაა საჭირო (მაგალითად სიამაყისკენ, ცრუ სულიერებისკენ) – რაც ნამდვილად წარმოადგენს პლურალიზმის საფრთხეს. არ ვიცი ვინ ან როგორ შეამოწმებს ამ ყველაფერს, მაგრამ ვფიქრობ, რომ არა იმდენად და არა მხოლოდ მღვდელმთავარი. ჩვენს პირობებში, მღვდელს იშვიათად თუ აქვს თავის ეპოსკოპოსთან თბილი და უშუალო ურთიერთობა. თუ კონფლიქტური არა, ხშირად მხოლოდ ფორმალურია ეს ურთიერთობები. ჩვენთან ეპისკოპოსი ადმინისტრატორია და არა მამა. ეს ყველაფერი ისეთმა ადამიანებმა უნდა შეამოწმონ, რომლებსაც ენდობი, სულიერი და უბრალო ადამიანური ძაფები თუ გაკავშირებს სიყვარულის, მეგობრობისა და ურთიერთგაგებისა, ან საერთო მოძღვარი და სამრევლო. ოღონდ ეს მოძღვარი არ განგაშორებდეს ეკლესიას – ეს დაღუპვის გზაა, რომელმაც მრავალი ცოცხალი, შესანიშნავი, ნიჭიერი და შემოქმედი ადამიანები დაღუპა. თითოეული კონკრეტული სამრევლო ერთმანეთთან ურთიერგანმამტკიცებელი კავშირებით უნდა იყოს დაკავშირებული სხვა სამრევლოებთან, მხოლოდ ასეა შესაძლებელი, რომ ისეთი ერთობა აღვზარდოთ ჩვენში, როგორისკენაც ქრისტემ მოგვიწოდა.
ეპისკოპოსი კი იმ ინსტანციად იქცა, რომელიც ისეთ ადმინისტრაციულ გადაწყვეტილებებს იღებს, როგორიცაა ვინმესთვის მსახურების აკრძალვა, ან რომელიმე კლირიკოსის წახალისება. კარგი იქნებოდა, რომ მღვდელმთავარი ასეთ გადაწყვეტილებებს არა ერთპიროვნულად, არამედ ამ კლირიკოსის თანამსახურებთან, ახლობლებთან ერთად იღებდეს. ჩაღრმავებოდა მის ადამიანურ მდგომარეობას, არა როგორც თავისი ეპარქიის აბსოლუტური მონარქი, არამედ, როგორც მწყემსი, რომლემიც თავის თანამოძმეებს სულიერ ზრდაში ეხმარება. ეს თემები საკმაოდ მტკივნეულია და ღმერთმა ქნას, რომ ნელ-ნელა ამოიშანთოს ჩვენი ეკლესიიდან საბჭოთა და სინოდალური პერიოდის მემკვიდრეობა. ის გაგება, რომ ეკლესია სიყვარულისმიერი ერთობა კი არა, არამედ უპიროვნო მანქანაა, რომელსაც შეუძლია, რომ გადაუაროს მისთვის მიუღებელ პიროვნულ გამოვლინებებსა და მღვდლის, ერის ადამიანისა და წმინდანის ნაყოფებს.
რამხელა ლიტურგიკული სიმდიდრეა მართლმადიდებელ ეკლესიაში! პრობლემა მხოლოდ მის გამოყენებაშია. ჩვენი მსახურება სრულყოფილთან ახლოს მაშინაა, როდესაც თითოეული სიტყვა, რომელიც აღმოიკითხება ან იგალობება, არა მხოლოდ გასაგებია, არამედ გულისმიერად განიცდება და ყველა იქ მდგომის გულიდან ღვთისაკენ ერთობლივად აღიწევა და არა მხოლოდ ერთისგან (მღვდლისგან). ვშიშობ, რომ ეს არც მეტი, არც ნაკლები საეკლესიო პრაქტიკის პრობლემაა. თუ ის ელემენტარული მაინც არ გაკეთდება, რომ ხალხს ყველაფერი ესმოდეს და ჩართულნი იყვნენ მსახურებაში, მაშინ ყველაფერი აზრს კარგავს.
ერთხელაც ერთ საოცარ ლიტურგიაზე მომიწია ყოფნა, სადაც არა აჩქარებულად, სიღრმისეულად, კრძალვითა და ყველასთვის გასაგებად იკითხებოდა საიდუმლო და ისეთი ლოცვებიც, რომლებიც კონდაკში არ იყო (შემდეგ გავიგე, რომ ეს არქიმანდრიტ სოფრონ სახაროვის ლიტურგიკული ლოცვები იყო და მღვდელი კი – მისი სულიერი შვილი). ამ ჭეშმარიტი ევქარისტიის შემდეგ, სრული ამ სიტყვის მნიშვნელობით, აღტაცებული და მრავალი კითხვით დატვირთული მივვარდი მსახურ მღვდელმონაზონთან . მაინტერესებდა, თუ რამდენად აქვს უფლება მღვდელს, რომ ასე თავისუფლად მიუდგეს მსახურებას, ყველა ლოცვა ხმამაღლა აღმოიკითხოს, მამა სოფრინის ლოცვები წაიკითხოს და ა.შ. და საჭიროა თუ არა ამისთვის ეპისკოპოსის კურთხევა. მე ამ საკითხის არა ფორმალური, არამედ სულიერი მხარე მაინტერესებდა: სად არის ზღვარი პირად შემოქმედებითობასა და კადნიერებას შორის? მღვდელმონაზონმა (ის აღმოჩნდა უჭკვიანესი და უგანათლებულესი ადამიანი, რომელსაც ათონური მონაზვნური ცხოვრების დიდი გამოცდილება ჰქონდა. ერთი წელი ვატოპედში იცხოვრა და წმ. იოსებ ისიქასტის მოწაფესთან, იოსებ ვატოპედელთან ურთიერთობდა) მიპასუხა, რომ ამ დროს სულიერი მოძღვრისგან უნდა აიღო კურთხევა, ანუ მისგან ვისი გამოცდილებასაც მიჰყვები და რომ ვიღაცამ აუცილებლად უნდა დაადასტუროს შენი გზის სისწორე. ამ პასუხმა ძალიან გამახარა. ჩვენს ეკლესიაში ხომ ძალიან გვაკლია ასეთი ცოცხალი, სულიერი შემოქმედებითობა, რომელიც მამების გარდამოცემით იქნებოდა ნაკვები. არაფორმალური სულიერი მემკვიდრეობა – ეს ის სულიერი სკოლაა, რომელიც გარანტიას თუ არა, დიდ იმედს გაძლევს, რომ წმინდა მამათა გარდამოცემის მიმართულებით მიდიხარ. არამხოლოდ კალკირებით გადმოგაქვს ის, არამედ რაღაც შენი შეგაქვს და შემოქმედებითად ავითარებ მას.
მესმის, რომ ეს ჩვენს პირობებში უტოპიურია. ვისაც შეუძლია, ჩუმადაა თავისთვის და ცდილობს, რომ თავი არ გამოიდოს.
ვრწმუნდები, ჩვენ გვჭრდება, რომ ხელახლა გავიაზროთ ჩვენი აწ უკვე შორეული წინამორბედების – ეპისკოპოსების, მღვდლებისა და ერის ადამიანების ძალისხმევა, რომლებიც თითქმის ორი ათწლეული ამზადებენენ 1917-18 წლების ადგილობრივ კრებას. მრავალი მათგანი აღმსარებლები და ახალმოწამეები გახდნენ და ხშირად ბანაკებსა და ციხეებში ახერხებდნენ იმას, რაც თავისუფლებაში არ გამოსდიოდათ: ისე მსახურობდნენ ლიტურგიას, რომ ის, როგორც ერთიანი ღაღადისის ცეცხლი ისე აღიწეოდა ზეცაში, ქება და დიდებისმეტყელება ”ყოველთა და ყოვლისათვის”.
ამაში დასარწმუნებლად, გადავშალოთ სერგეი ფუდელის ნაშრომები, რომელიც სრულიად მარტო, ყრუ 60-70 წლებში იმ სულიერი ცეცხლის ტარებას აგრძელებდა, რომელიც მისი ნაწამები და დახვრეტილი მოძღვრებისგან მიიღო. ის ლოცვითა და ცრემლებით ფიქრობდა და წერდა იმაზე, რაზეც ახლა ვსაუბრობთ.
ჩვენ უნდა დავუბრუნდეთ იმ კრებსით ცნობიერებას, რომელიც ჩვენმა ახალმოწამეებმა მოიხვეჭეს, რომელთა სისხლითაც იზრდება ჩვენს დედამიწაზე ქრისტიანთა თესლი. ჩვენ უნდა ვევედროთ მათ, რომ ეკლესიის აღორძინების საქმეში ჩვენი თანამგზავრები გახდნენ. ეს აღორძინება გულისხმობს, არა კედლებისა და სამრეკლოების აღშენებას, არა საზოგადოებრივ, პოლიტიკურ საქმიანობებს, არამედ ცოცხალ ტაძრებს. ვევედროთ, რომ მცირედით მაინც მოგვანიჭონ ის ცეცხლი, რომელიც მათ ჰქონდათ და რომლითაც ლოცულობდნენ. ამ შემთხვევაში, ჩვენი ღვთისმსახურება ლოცვისა და ღვთისმეტყველების ჭეშმარიტ სკოლად იქცევა. შემდეგ შეიძლება აღარც დაგვჭირდეს ხალხის მოსაზიდად სხვადასხვა მისიონერული სტრატეგიების მოფიქრება. ისინი თავად მივლენ იქ, სადაც ცოცხალი წყლის წყარო ჩქეფს.
ახლა კი დასკვნის სახით მინდა, რომ მიწაზე დავეშვათ და კონკრეტული წინადადებები შემოგთავაზოთ. ჩვენ ყველას ძალიან გვაკლია დიალოგი. აუტანელია ყოველთვის შენთვის იფიქრო და გეშინოდეს, რომ გამოხატვის შემთხვევაში მრევლიდან გაგაძევებენ. რატომ არ შეიძლება, რომ მღვდლების არაფორმალური შეკრებები მოეწყოს, სადაც ისინი ჩვენს სამოძღვრო და საღვთისმსახურო პრობლემებზე იმსჯელებდნენ? არამხოლოდ მღვდლებს, არამედ ერის ადამიანებსაც აქვთ რაღაც სათქმელი. რადგანაც საკურთხეველში მყოფი მღვდელი ყველაფერს ვერ ხედავს და ზოგჯერ ისიც არ იცის ისმის თუ არა ტაძრის შორეულ კუთხეში მისი ქადაგება. რატომ არ შევიკრიბოთ მრგვალ მაგიდასთან და ღიად ვისაუბროთ ყველაფერზე? იქნებ ეს გახდეს ნაბიჯი იმ კრებსითობისკენ, რომელზეც ყველა ლაპარაკობს, მაგრამ ცოტამ თუ იცის პრატიკაში როგორ რეალიზდება?
აუცილებელი პირობა ისაა, რომ ეს შეხვედრები ”ქვემოდან” თავად მორწმუნეების მიერ მოეწყოს და არა ზემოდან. მხოლოდ ეს უზრუნველყოფს გამოხატვის თავისუფლებას. არ ვიცი, ვინ შეიძლება აიღოს თავის თავზე ასეთი საუბრების ორგანიზება. შესაძლოა, ტაძრის წინამძღვრებმა, ცნობილმა მღვდლებმა, რომლებიც მხარს უჭერენ პრობლემებზე მსჯელობას. კონკრეტულ სახელებსაც კი დავასახელებდი: მამა ალექსი უმინსკი და მამა მაქსიმე კოზლოვი. ძვირფასო მამებო, გამომეხმაურეთ! თუკი დროდადრო ეს შეხვედრები რეგულარული გახდება, იქნებ სწორედ ეს იქცეს მომავალი კრების ბიძგად.
ახლახანს გარდაიცვალა მამა პავლე ადელჰეიმი, რომელმაც ჩვენი ეკლესიის ცხოვრების, მისი კანონებისა და კრებსითობის შესახებ დაწერა წიგნი. ახლა მასზე წერენ და საუბრობენ – მოძღვრის მოწამეობრივი სისხლით ჯერ კიდევ შეუმშრალ ნაკვალევზე. კიდევ რამდენი დევნა უნდა გადავიტანოთ, რომ რეალობად იქცეს ის ყველაფერი, რითიც მამა პავლე, მამა სოფრონი და სერგეი ფუდელი ცხოვრობდნენ? რომ მათი იმედი, სიხარული და შთაგონება ჩვენს სუნთქვად იქცეს? და რომ პავლე მოციქულის ვედრება: ” აზნაურებითა მით, რომლითა ქრისტემან ჩუენ განგუააზნაურნა, მტკიცედ დეგით და ნუ კუალად უღელსა მას მონებისასა თავს-იდებთ”(გალ.5:1) და ნეტარი ავგუსტინეს სიტყვები: ”მთავარში ერთობა, საკამათოში თავისუფლება, მაგრამ ყველაფერში სიყვარული” ჩვენი ეკლესიის modus vivendi გახდეს?
წყარო: https://bogoslov.ru/
სტატიაში გამოყენებული ფოტო მასალა საიტს არ ეკუთვნის და მასზე საავტორო უფლებებს არ ვფლობთ.
